Obok Wielkiej Nocy, to jedno z najważniejszych świąt chrześcijańskich.
W Polsce traktowane jest w sposób szczególny, jako najbardziej rodzinne i radosne święto.
Skąd wywodzi się obyczaj świętowana Bożego Narodzenia w kręgu najbliższej rodziny przy stole wigilijnym? Prawdopodobnie jest to przeniesiona w średniowieczu na grunt kościoła katolickiego pogańska uczta ofiarna składana mieszkańcom zaświatów.
Post
Istotnym elementem wieczerzy wigilijnej jest wcześniejsze zachowanie postu. Od rana, aż do samej wieczerzy powstrzymujemy się od spożywania pokarmów lub spożywamy lekki posiłek. Możemy jedynie do woli pić różnego rodzaju napoje, najlepiej jednak, jeśli będzie to woda.
Strojenie choinki i szopka
W tradycji polskich świąt Bożego Narodzenia nieodzownym elementem jest iglaste drzewko wigilijne. Jest ono chrześcijańskim symbolem drzewa rajskiego. Przez swoją żywość i zieleń zachowywaną nawet w zimie staje się symbolem Chrystusa , jako „drzewa życia’’, a przez przyozdabianie jej świecami lub lampkami symbolizuje „światłość świata”. Pod choinką ustawia się często żłóbek, dla upamiętnienia narodzenia Pana Jezusa w stajence w Betlejem. Ważne były, rzecz jasna, ozdoby choinkowe. Im również nadawano głębszy sens. Na szczycie drzewka zawieszano gwiazdę symbolizującą gwiazdę betlejemska, w zawieszanych jabłkach widziano biblijne jabłko Adama i Ewy, papierowe łańcuchy rozpoznawano, jako okowy zniewolenia grzechowego czy nawet politycznego (w okresie rozbiorów).
Zwyczaj ustawiania z figurek sceny Bożego Narodzenia zwanej “szopką” lub tez choćby żłobka z sianiem i leżącą w nim figurką Dzieciątka Jezus sięga roku 1223. Pierwszą szopkę zorganizował św. Franciszek z Asyżu w miejscowości Greccio. Zwyczaj ten rozprzestrzenił się wśród chrześcijan rozrzuconych po całym świecie i po dziś dzień szopka jest nieodzownym elementem świąt Bożego Narodzenia.
Czytanie Pisma Świętego
Kiedy rodzina siada do wigilijnego stołu to pierwszym elementem jest czytanie fragmentu Pisma Świętego – ewangelii wg św. Łukasza (Łk 2, 1-14). Fragment ten czyta przeważnie najmłodszy uczestnik biesiady lub gospodarz wigilii.
Siano wigilijne
Powszechny jest zwyczaj wkładania pod biały obrus na stół, przy którym spożywana będzie kolacja wigilijna siana. Ma to symbolizować złożenie narodzonego dzieciątka Jezus w żłóbku na sianie. Zwyczaj ten na przestrzeni wieków przybierał różne formy by w obecnej postaci przetrwać do współczesnych nam czasów.
Potrawy wigilijne
Tradycyjna ilość potraw wigilijnych kształtowała się różnie na przestrzeni wieków. W dawnej Polsce wieczerza w chacie chłopskiej składała się z siedmiu potraw. Szlachecka wigilia składała się z dziewięciu a pańska z jedenastu potraw. Zawsze była to liczba nieparzysta. W czasach nam współczesnych wyznajemy zasadę przygotowania dwunastu potraw. Przeważnie są to: zupa rybna lub barszcz czerwony, ryby pod różną postacią, kluski z makiem, grzyby, owoce i ciasta, w tym szczególnie makowiec. Potrawy różnią się w zależności od regionu, ale spora ich część jest niezmienna.
Wolne miejsce
Mocno zakorzenionym obyczajem w tradycji polskiej jest pozostawienie wolnego miejsca przy stole. Jest ono przeznaczone dla niespodziewanego gościa, którego w ten wieczór nie można pozostawić głodnego i spragnionego. Może też symbolizować pamięć o tych wszystkich bliskich, którzy od nas odeszli.
Pierwsza gwiazda
Do stołu wigilijnego siadamy dopiero, kiedy na niebie pojawi się pierwsza gwiazda. Symbolizuje ona gwiazdę betlejemską, która doprowadziła do narodzonego dzieciątka mędrców ze wschodu.
Opłatek
Łamanie się opłatkiem jest najważniejszym elementem wieczerzy wigilijnej. Odbywa się tuż po odczytaniu fragmentu pisma świętego przed rozpoczęciem spożywania pokarmów. Łamanie się opłatkiem symbolizuje pojednanie, uczy też dzielenia się ostatnim kawałkiem chleba z drugim człowiekiem, symbolizuje wzajemną miłość i poszanowanie. Ceremoniał ten rozpoczyna nestor rodziny.
Snopy zboża
W niewielu już domach na wsi kultywuje się obyczaj przynoszenia przed wieczerzą wigilijną snop zboża, by postawić go w kącie pokoju. Po wieczerzy z tego snopku wyciągano słomę i kręcono małe powrósła. Miały one zapewnić urodzaj.
Kolędy
Wspólne, rodzinne śpiewanie przy stole kolęd wywodzi się z dawnej tradycji słowiańskiej. Śpiewanie jest oznaką radości. W ten wieczór wszyscy się weselą a swoją radość okazują między innymi właśnie we wspólnym śpiewaniu.
Prezenty
Nieodzownym elementem tego wieczoru, szczególnie oczekiwanym przez dzieci, jest dawanie i otrzymywanie prezentów. Zgodnie z polską tradycją prezenty wręcza święty Mikołaj. Kto ma małe dzieci ten często przebiera się za świętego by w jego imieniu wręczyć swoim pociechom zakupione zabawki. Dorośli również sprawiają sobie na tę okoliczność prezenty, które są miłym akcentem wieczoru. Pierwowzorem postaci świętego Mikołaja był biskup Miry, który rozdał swój majątek ubogim. Jedna z legend głosi, że pewien człowiek, który popadł w nędzę, postanowił sprzedać swoje trzy córki do domu publicznego. Gdy biskup z Miry dowiedział się o tym, nocą wrzucił przez komin trzy sakiewki z pieniędzmi. Wpadły one do pończoch i trzewiczków, które owe córki umieściły przy kominku dla wysuszenia. Stąd w krajach, gdzie w powszechnym użyciu były kominki, powstał zwyczaj wystawiania przy nich bucików lub skarpet na prezenty. Tam, gdzie kominków nie używano, św. Mikołaj po cichutku wsuwa prezenty pod poduszkę śpiącego dziecka. W Polsce prezenty podkładane są pod choinkę lub wręcza je dzieciom osoba przebrana za Mikołaja.
Zwierzęta mówią ludzkim głosem
W wieczór wigilijny podobno zwierzęta mówią ludzkim głosem, dlatego też każdy dobry gospodarz wstaje od stołu wigilijnego by udać się do obory i stajni i dodać kawałki opłatka do pokarmu zwierząt. Może też postać tam przez chwilę by posłuchać, o czym zwierzęta rozmawiają – być może usłyszy skargi na niewłaściwą nad nimi opiekę. Dodany do pokarmu opłatek ma zapewnić, według ludowych wierzeń, zdrowie zwierząt.
Jemioła
Od dziewiętnastego wieku istnieje obyczaj zawieszania w jednym z miejsc w mieszkaniu jemioły. Kto pod nią stanie tego można bez pytania całować. Jemioła zawsze kojarzona była z właściwościami magicznymi: leczyła, chroniła przed złem, zwiększała płodność.
